Mất ngủ nguyên phát là gì? Nguyên nhân và triệu chứng

Mất ngủ nguyên phát là tình trạng khó ngủ kéo dài mà không do bệnh lý hay yếu tố y tế nào gây ra. Mặc dù là một dạng rối loạn giấc ngủ khá phổ biến nhưng không phải ai cũng biết mất ngủ nguyên phát là gì, nguyên nhân từ đâu và triệu chứng cụ thể ra sao.

Mất ngủ nguyên phát là gì?

Mất ngủ nguyên phát là một dạng rối loạn giấc ngủ mà nguyên nhân không xuất phát từ bất kỳ bệnh lý thể chất hay rối loạn tâm thần nào. Nói cách khác, người bệnh gặp khó khăn trong việc bắt đầu giấc ngủ, duy trì giấc ngủ hoặc thức dậy quá sớm mà không thể ngủ lại. Người bệnh thường rơi vào vòng lặp lo lắng về giấc ngủ, từ đó khiến tình trạng mất ngủ càng trầm trọng hơn.

Khác với mất ngủ thứ phát thường do bệnh tật, căng thẳng, thuốc điều trị,… mất ngủ nguyên phát có liên quan đến yếu tố tâm lý, thói quen sinh hoạt không hợp lý hoặc rối loạn nhịp sinh học. Tuy nhiên, không tìm thấy nguyên nhân cụ thể về mặt y học khiến tình trạng này xảy ra.

Có ba loại mất ngủ nguyên phát:

• Mất ngủ vô căn: Mất ngủ không xác định được nguyên nhân.
• Mất ngủ liên quan đến căng thẳng: Mất ngủ do tác nhân gây căng thẳng nhẹ.
• Nhận thức sai lệch về trạng thái ngủ (SSM) hoặc mất ngủ nghịch lý: Cảm thấy mất ngủ mặc dù ngủ đủ giấc.

Có thể kéo dài nhiều tuần hoặc nhiều tháng, khiến tinh thần và thể chất người bệnh dần suy kiệt

Triệu chứng của mất ngủ nguyên phát

Triệu chứng mất ngủ nguyên phát thường diễn tiến âm thầm nhưng kéo dài, gây ảnh hưởng sâu sắc đến chất lượng sống của người bệnh:

• Khó đi vào giấc ngủ: Người bệnh thường mất nhiều thời gian để chìm vào giấc ngủ, dù cơ thể đã mệt mỏi.
• Thức giấc nhiều lần trong đêm: Giấc ngủ không liền mạch, dễ bị đánh thức bởi tiếng động nhỏ và khó ngủ lại sau khi tỉnh giấc.
• Thức dậy quá sớm: Dù chưa ngủ đủ thời gian cần thiết, người bệnh vẫn tỉnh dậy sớm và không thể ngủ thêm.
• Cảm giác không được nạp năng lượng sau khi ngủ: Người bệnh không cảm thấy sảng khoái sau khi thức dậy mà chỉ cảm thấy mệt mỏi, uể oải.
• Khó tập trung, hay quên: Thiếu ngủ kéo dài ảnh hưởng đến khả năng ghi nhớ, xử lý thông tin và duy trì sự tỉnh táo.
• Cáu gắt, lo âu, trầm cảm nhẹ: Giấc ngủ kém chất lượng làm mất cân bằng tâm lý, dễ gây ra các rối loạn cảm xúc.
• Suy giảm hiệu suất học tập, làm việc: Người bệnh mất động lực, giảm hiệu quả trong công việc, học tập hằng ngày.

Nguyên nhân gây mất ngủ nguyên phát

Dù chưa thể xác nhận chính xác nguyên nhân gây ra chứng mất ngủ nguyên phát, nhưng các yếu tố sau đây được cho là góp phần gây ra tình trạng này:

• Căng thẳng kéo dài: Áp lực từ công việc, học tập, các mối quan hệ hoặc lo lắng về giấc ngủ có thể khiến não bộ khó thư giãn, gây khó ngủ.
• Thói quen ngủ không lành mạnh: Ngủ không đúng giờ, sử dụng thiết bị điện tử trước khi ngủ hoặc ngủ trưa quá lâu đều ảnh hưởng đến chu kỳ sinh học.
• Môi trường ngủ không phù hợp: Tiếng ồn, ánh sáng mạnh, giường ngủ không thoải mái hoặc nhiệt độ phòng quá nóng/lạnh đều có thể làm gián đoạn giấc ngủ.
• Sử dụng chất kích thích: Uống cà phê, trà đặc, rượu hoặc hút thuốc vào buổi tối có thể khiến cơ thể tỉnh táo quá mức, khó đi vào giấc ngủ.
• Lo âu về giấc ngủ: Tình trạng này còn gọi là “hội chứng sợ mất ngủ”, khi người bệnh càng lo lắng việc không ngủ được thì càng khó ngủ.
• Rối loạn nhịp sinh học: Làm việc theo ca, thay đổi múi giờ thường xuyên hoặc tiếp xúc ánh sáng xanh quá nhiều sẽ phá vỡ đồng hồ sinh học tự nhiên.

Sử dụng máy tính, điện thoại, xem tivi vào gần giờ ngủ sẽ khiến bạn dễ bị mất ngủ do tác động của ánh sáng xanh từ các thiết bị điện tử

Cách chẩn đoán mất ngủ nguyên phát

Chẩn đoán mất ngủ nguyên phát chủ yếu dựa vào khai thác bệnh sử, loại trừ những nguyên nhân thực thể và đánh giá các yếu tố liên quan đến giấc ngủ. Quá trình này thường được thực hiện qua các bước sau:

• Thăm khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ hỏi chi tiết về thời gian mất ngủ, tần suất, kiểu rối loạn giấc ngủ (khó ngủ, ngủ không sâu, dậy sớm,…), các yếu tố khởi phát và kéo dài về tình trạng mất ngủ.
• Nhật ký giấc ngủ: Người bệnh có thể được yêu cầu ghi lại thời gian đi ngủ, thức dậy, thời gian ngủ thực tế, tần suất thức giấc trong đêm trong vòng 1 – 2 tuần để theo dõi mô hình giấc ngủ.
• Bảng câu hỏi đánh giá giấc ngủ: Một số thang đo như chỉ số mức độ trầm trọng của chứng mất ngủ (Insomnia Severity Index – ISI), thang đo buồn ngủ (Epworth Sleepiness Scale – ESS) thường được sử dụng để đánh giá mức độ ảnh hưởng đến cuộc sống hằng ngày.
• Loại trừ nguyên nhân thực thể và tâm thần: Các xét nghiệm máu cơ bản, kiểm tra bệnh lý nội khoa hoặc rối loạn tâm thần (như trầm cảm, lo âu) giúp loại trừ mất ngủ thứ phát.
• Đo đa ký giấc ngủ (nếu cần): Trong một số trường hợp nghi ngờ có rối loạn giấc ngủ khác đi kèm, bác sĩ có thể chỉ định đo đa ký tại phòng ngủ chuyên biệt.

Biện pháp điều trị mất ngủ tiên phát

Các biện pháp điều trị mất ngủ tiên phát thường tập trung vào thay đổi hành vi, cải thiện thói quen ngủ và kết hợp sử dụng thuốc ngắn hạn trong trường hợp cần thiết:

• Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): Đây là phương pháp điều trị mất ngủ không dùng thuốc được chứng minh hiệu quả cao. Liệu pháp này giúp người bệnh thay đổi cách nghĩ sai lệch về giấc ngủ, học cách thư giãn và xây dựng niềm tin tích cực về khả năng ngủ tự nhiên.
• Thiết lập thói quen ngủ lành mạnh: Duy trì giờ ngủ, giờ thức cố định mỗi ngày, kể cả cuối tuần, hạn chế ngủ ngày, chỉ lên giường khi buồn ngủ và tránh các hoạt động gây kích thích trước giờ ngủ.
• Tạo môi trường ngủ lý tưởng: Phòng ngủ nên yên tĩnh, tối, thoáng mát; dùng chăn đệm thoải mái; tránh sử dụng điện thoại, máy tính trước khi đi ngủ.
• Áp dụng kỹ thuật thư giãn: Áp dụng các phương pháp như thiền, hít thở sâu, yoga hoặc tắm nước ấm giúp làm dịu thần kinh và dễ ngủ hơn.
• Hạn chế chất kích thích: Tránh dùng cà phê, trà đặc, rượu bia và thuốc lá ít nhất 4 – 6 giờ trước khi ngủ.
• Hoạt động thể chất đều đặn: Tập thể dục nhẹ vào ban ngày sẽ giúp cơ thể tiêu hao năng lượng và dễ ngủ vào ban đêm, tuy nhiên bạn không nên tập sát giờ ngủ.
• Thuốc ngủ (trong trường hợp cần thiết): Chỉ sử dụng thuốc điều trị theo chỉ định của bác sĩ để tránh lệ thuộc và tác dụng phụ của thuốc.

Người bệnh chỉ nên sử dụng thuốc điều trị theo chỉ định của bác sĩ trong thời gian và liều lượng cho phép

Có phương pháp nào phòng ngừa chứng mất ngủ nguyên phát không?

Để phòng ngừa chứng mất ngủ nguyên phát chủ yếu tập trung vào việc duy trì lối sống lành mạnh, kiểm soát căng thẳng và tạo điều kiện cho giấc ngủ tự nhiên diễn ra đều đặn. Vì vậy, bên cạnh việc áp dụng các phương pháp điều trị mất ngủ tiên phát như trên, bạn hãy ghi nhớ một số lưu ý sau:

• Giữ cho tinh thần thoải mái, hạn chế căng thẳng: Cố gắng giữ cho tinh thần luôn thoải mái, khi gặp chuyện căng thẳng hãy áp dụng các kỹ thuật như hít thở sâu, ngồi thiền, tắm hoặc ngâm chân với nước ấm, trò chuyện cùng người thân để giải tỏa áp lực tâm lý.
• Không ăn quá no hoặc để bụng đói trước khi đi ngủ: Bạn nên ăn bữa tối nhẹ nhàng, tránh đồ ăn cay, béo, hạn chế các thực phẩm chứa caffeine để không gây khó chịu cho đường tiêu hóa.
• Hạn chế ngủ trưa quá lâu: Chỉ nên ngủ trưa khoảng 20 – 30 phút để không ảnh hưởng đến giấc ngủ ban đêm.

Bên cạnh việc duy trì lối sống lành mạnh và áp dụng các phương pháp cải thiện giấc ngủ như trên, người bệnh mất ngủ có thể kết hợp sử dụng thêm các dưỡng chất thiên nhiên như Blueberry và Ginkgo Biloba để hỗ trợ cải thiện tuần hoàn máu và cung cấp dưỡng chất cho não, từ đó góp phần cải thiện chất lượng giấc ngủ.

Bộ đôi này không chỉ giúp loại bỏ các gốc tự do gây hại mà còn hỗ trợ nuôi dưỡng thành mạch, tăng cường kết nối tế bào thần kinh và nâng cao khả năng thích ứng với căng thẳng, từ đó cải thiện chức năng não và hỗ trợ giấc ngủ sâu hơn.

Mất ngủ nguyên phát có thể gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe và cuộc sống sinh hoạt hằng ngày. Vậy nên, đừng để tình trạng này kéo dài khiến bạn kiệt sức. Hãy chủ động điều chỉnh lối sống hợp lý và áp dụng các biện pháp hỗ trợ đúng cách để cải thiện giấc ngủ.